昂嘎其其格,趙金亮,布和巴特爾*
(1. 內(nèi)蒙古民族大學蒙醫(yī)藥學院,內(nèi)蒙古 通遼;2.內(nèi)蒙古通遼市奈曼旗蒙醫(yī)醫(yī)院,內(nèi)蒙古 通遼)
奈曼旗位于內(nèi)蒙古自治區(qū)哲里木盟(今通遼市)西南部,科爾沁沙地南緣。地處北緯42°14′40″-43°32′20″,東經(jīng)120°19′40″-121°35′40″之間。旗境東西寬68km,南北長140km,總面積8159平方公里(1223.9萬畝),全旗總面積中可耕地173萬畝,林地430萬畝,天然草牧場150萬畝。奈曼旗地形地貌一般稱為“南山、中沙、北河川,兩山、六沙、二平原?!蹦喜繛檫|西山地北緣,海拔400-600m之淺山丘陵,以構造水蝕為主,連綿起伏,溝谷縱橫;中部以風蝕堆積沙地為主,沙帶程東西走向,較大的沙帶、沼帶各有2條;中北部平原屬西遼河、教來河沖積平原的一部分,地勢平坦開闊。地勢自西南海拔570m向東北海拔250m方向傾斜,平均海拔高度450m。奈曼旗氣候?qū)儆诒睖貛Т箨懶约撅L半干旱氣候。年平均氣溫6.0-6.5℃。平均降水量366mm。無霜期平均150天左右。冬季多西北風,春季多西南風。年平均風速3.6-4.1m/s。干旱、大風是奈曼旗兩大自然災害[1]。
奈曼旗普查隊按照《全國中藥資源普查實施方案》和《全國中藥資源普查技術方案》要求,調(diào)查野生和栽培藥用植物、藥材市場狀況及收集民間藥用傳統(tǒng)知識等。
2.2.1 野生藥用植物資源調(diào)查
根據(jù)樣地內(nèi)的地形、地勢、海拔等小生境隨機設置5個樣方套,樣方套之間距離大于100m。每個樣方套包括6個樣方,其中包括1個10m×10m樣方用于調(diào)查喬木;1個5m×5m樣方用于調(diào)查灌木;4個2m×2m樣方用于、調(diào)查草木。
通過查閱《中國植物志》[2]、《內(nèi)蒙古植物志》[3]、《內(nèi)蒙古植物藥志》[4]等工具書,按照其分科、種等進行統(tǒng)計匯總。
2.2.2 栽培藥用植物資源調(diào)查
本次奈曼旗蒙中藥資源普查中對栽培藥的調(diào)查主要采用走訪和實地調(diào)查方式,對奈曼旗國安農(nóng)業(yè)開發(fā)有限公司、內(nèi)蒙古北疆農(nóng)業(yè)綜合有限公司、山東金達藥業(yè)、奈曼旗老科協(xié)、新鎮(zhèn)波登溝村、青龍山敖包厚村、內(nèi)蒙古萬柳公司、瑞芳中藥科技公司等8個代表性栽培基地,調(diào)查栽培藥用植物資源的主要種類、分布區(qū)域、面積、產(chǎn)量等信息。
全面訪問調(diào)查民生醫(yī)院、齊康大藥房、利康中醫(yī)院、奈曼旗青龍山社區(qū)衛(wèi)生服務中心、奈曼旗仁和醫(yī)院、奈曼旗醫(yī)藥公司、普仁中蒙醫(yī)院、奈曼旗圣源堂中醫(yī)門診部、奈曼旗寇德興中醫(yī)診所、大鎮(zhèn)光明四村衛(wèi)生院等10個代表性的藥材市場和藥房,獲取藥材的種類、來源、產(chǎn)量、價格等動態(tài)信息資料。
通過奈曼旗衛(wèi)生局提供的相關資料,選取當?shù)孛耖g醫(yī)生、各級醫(yī)院作為調(diào)查對象,進行訪談調(diào)查,了解當?shù)貍鹘y(tǒng)藥物的特色療效,對一些名醫(yī)貢獻出的驗方進行記錄。
(1)菊 科Compositae(41種):大 丁 草Gerbera anandria (Linn.) Sch.-Bip.、冷 蒿Artemisia frigida Willd.、旋 覆 花Inula japonica Thunb.、苦荬菜Ixeris polycephala Cass.、藍刺頭Echinops sphaerocephalus L.、小 花 鬼 針 草Bidens parviflora Willd.、火 媒草Olgaea leucopluylla ( Turcz.) Ljin、蒼 耳Xanthium sibiricum Patrin ex Widder、豬毛蒿Artemisia scoparia Waldst.et Kit.、火絨草Leontopodium leontopodioides ( Willd.) Beauv.、阿爾泰狗娃花Heteropappus altaicus ( Willd.) Novopokr.、額河千里光Senecio argunensis Turcz. 、艾Artemisia argyi Levl. et Van.、中 華 小 苦 荬Ixeridium chinense ( Thunb.) Tzvel. 、砂藍刺頭EChinops gmelini Turcz.、狗舌草Tephroseris kirilowii ( Turcz.ex DC.) Holub 、飛蓬Erigeron acer L.、細葉黃鵪菜Youngia tenuifolia ( Willd.) Babcock et Stebbins、蒲公英Taraxacum mongolicum Hand.-Mazz.、亞洲蒲公英Taraxacum asiaticum Dahlst.、 草地風毛菊Saussurea amara ( L.)DC.、甘 菊Dendranthema lavandulifolium ( Fisch.ex Trautv.) Ling et Shih、刺兒菜Cirsium setosum ( Willd.) MB.、翠菊Callistephus chinensis ( L.) Nees、銀 葉 蒿Artemisia argyrophylla Ledeb.、蒼 術Atractylodes lancea ( Thunb.) DC.、巖蒿Artemisia rupestris Linn.、線葉菊Filifolium sibiricum ( L.) Kitam.、 秋英Cosmos bipinnata Cav.、毛連菜Picris hieracioides L.、菊芋Helianthus tuberosus L.、牛 蒡Arctium lappa L.、鹽 蒿(差 不 嘎 蒿)Artemisia halodendron Turcz.ex Bess.、麻花頭Serratula centauroides L.、牛膝菊Galinsoga parviflora Cav.、紫 菀Aster tataricus L., f.、鴉 蔥Scorzonera austriaca Willd.、土 木 香Inula helenium L.、漏 蘆Stemmacantha uniflora ( L.) Dittrich、款冬Tussilago farfara L.、抱莖小苦荬(抱莖苦荬菜、苦碟子)Ixeridium sonchifolium ( Maxim.) Shih。
(2)豆 科Leguminosae(26種):甘 草Glycyrrhiza uralensis Fisch.、糙 葉 黃 耆Astragalus scaberrimus Bunge、苦 參Sophora flavescens Alt.、刺 果 干 草Glycyrrhiza pallidiflora Maxim.、達 呼 爾胡枝子(達烏里胡枝子、興安胡枝子)Lespedeza daurica ( Laxm.)Schindl.、紫 穗 槐Amorpha fruticosa Linn.、山 野 豌 豆Vicia amoena Fisch.ex DC.、華黃耆(華黃芪)Astragalus chinensis Linn.f.、苦豆子Sophora alopecuroides Linn.、細齒草木犀Melilotus dentata ( Waldst.et Kit.) Pers.、胡枝子Lespedeza bicolor Turcz.、多葉棘豆Oxytropis myriophylla ( Pall.) DC.、披針葉野決明(披針葉黃華)Thermopsis lanceolata R.Br.、紫苜蓿(紫花苜蓿)Medicago sativa Linn.、小葉錦雞兒Caragana microphylla Lam.、斜莖黃耆Astragalus adsurgens Pall.、硬毛棘豆Oxytropis fetissovii Bunge、苦馬豆Sphaerophysa salsula (Pall.) DC.、少花米口袋Gueldenstaedtia verna ( Georgi) Boriss.、花苜蓿Medicago ruthenica ( Linn.) Trautv.、雞眼草Kummerowia striata (Thunb.) Schindl.、草木樨狀黃耆Astragalus melilotoides Pall.、砂珍棘豆Oxytropis racemosa Turcz.、刺槐Robinia pseudoacacia Linn.、野大豆Glycine soja Sieb.et Zucc.、蒙古黃耆Astragalus membranaceus (Fisch.) Bunge var. mongholicus ( Bunge) P.K.Hsiao。
(3)薔 薇 科Rosaceae(19種):山 里 紅Crataegus pinnatifida Bge.、地榆Sanguisorba officinalis L.、土莊繡線菊Spiraea pubescens Turcz.、委 陵 菜Potentilla chinensis Ser.、朝 天 委 陵 菜(鋪 地 委 陵菜)Potentilla supina L.、歐 李Cerasus humilis ( Bge.) Sok.、金 露梅Potentilla fruticosa L.、玫 瑰Rosa rugosa Thunb.、花 楸 樹Sorbus pohuashanensis ( Hance) Hedl.、龍 芽 草(仙 鶴 草)Agrimonia pilosa Ldb.、三 裂 繡 線 菊Spiraea trilobata L.、山 荊 子Malus baccata ( L.)Borkh.、莓葉委陵菜Potentilla fragarioides L.、二裂委陵菜Potentilla bifurca L.、路邊青(水楊梅)Geum aleppicum Jacq.、山杏Armeniaca sibirica ( L.) Lam.、遼 寧 山 楂Crataegus sanguinea Pall. 、山 楂Crataegus pinnatifida Bge. 、蕨麻(鵝絨委陵菜)Potentilla anserina L.。
(4)唇 形 科Labiatae (12種): 香 青 蘭Dracocephalum moldavica Linn.、益 母 草Leonurus artemisia ( Lour.) S. Y. Hu、黃芩Scutellaria baicalensis Georgi,、并頭黃芩Scutellaria scordifolia Fisch.ex Schrank、多裂葉荊芥Schizonepeta multifida ( Linn.)Briq.、亞 洲 百 里 香Thymus serpyllum L.var.asiaticus Kitag.、興 安薄 荷Mentha dahurica Fisch.ex Benth.、毛 建 草Dracocephalum rupestre Hance、香 薷Elsholtzia ciliata ( Thunb.) Hyland.、丹 參Salvia miltiorrhiza Bunge、細葉益母草Leonurus sibiricus Linn.、水棘針Amethystea caerulea Linn.。
(5)百合科Liliaceae(10種):知母Anermarrhena asphodeloides Bunge、山韭Allium senescens L.、黃精Polygonatum sibiricum Delar.、綿 棗 兒 Scilla scilloides ( Lindl.) Druce、野 韭Allium ramosum L.、興安天門冬Asparagus dauricus Fisch. ex Link,、玉竹Polygonatum odoratum ( Mill.) Druce、輝 韭Allium strictum Schrader,、黃 花 菜Hemerocallis citrina Baroni、堿韭Allium polyrhizum Turcz.。
(6)蓼 科Polygonaceae(10種):萹 蓄Polygonum aviculare L.、酸模葉蓼Polygonum lapathifolium L.、叉分蓼Polygonum divaricatum L.、蕎麥Fagopyrum esculentum Moench、細葉蓼Polygonum taquetii Levl.、東 北 木 蓼Atraphaxis manshurica Kitag.、水 蓼Polygonum hydropiper L.、卷莖蓼Fallopia convolvulus ( L.) A. Love、紅蓼(葒草)Polygonum orientale L.Sp.、皺葉酸模Rumex crispus L.。
(7)藜 科Chenopodiaceae(8種):灰 綠 藜Chenopodium glaucum L.、霧冰藜Bassia dasyphylla ( Fisch. et Mey.) O. Kuntze、尖頭葉藜Chenopodium acuminatum Willd.、興安蟲實Corispermum chinganicum Iljin、沙 蓬Agriophyllum squarrosum ( L.) Moq.、地膚Kochia scoparia ( L.) Schrad.、繩蟲實Corispermum declinatum Steph.ex Stev.、堿蓬Suaeda glauca (Bunge) Bunge。
(8)禾本科Gramineae (6種):金色狗尾草Setaria glauca (L.) Beauv.、狗 尾 草Setaria viridis ( L.) Beauv.、蘆 葦Phragmites australis ( Cav.) Trin.ex Steud.、野 黍Eriochloa villosa ( Thunb.)Kunth、看 麥 娘Alopecurus aequalis Sobol.、止 血 馬 唐Digitaria ischaemum ( Schreb.) Schreb.ex Muhl.。
(9)毛 茛 科Ranunculaceae(6種):棉 團 鐵 線 蓮Clematis hexapetala Pall.、翠 雀Delphinium grandiflorum L.、展 枝 唐 松 草Thalictrum squarrosum Steph.、石 龍 芮Ranunculus sceleratus L.、長葉堿毛茛Halerpestes ruthenica ( Jacq.) Ovcz.、白頭翁Pulsatilla chinensis ( Bunge) Regel。
(10)玄參科Scrophulariaceae(5種):細葉婆婆納Veronica linariifolia Pall. ex Link、柳 穿 魚Linaria vulgaris Mill.、松蒿Phtheirospermum japonicum ( Thunb.) Kanitz、達烏里芯芭Cymbaria dahurica Linn.、地 黃Rehmannia glutinosa ( Gaert.)Libosch.ex Fisch.et Mey.。
(11)蘿 摩 科Asclepiadaceae(5種):鵝 絨 藤Cynanchum chinense R.Br.、地 梢 瓜Cynanchum thesioides (Freyn) K. Schum.、杠柳Periploca sepium Bunge、合掌消Cynanchum amplexicaule (Sieb. et Zucc.) Hemsl.、蘿藦Metaplexis japonica ( Thunb.) Makino。
(12)桑 科Moraceae (5種):大 麻Cannabis sativa Linn.、華桑Morus cathayana Hemsl.、雞桑(山桑)Morus australis Poir.、桑Morus alba Linn.、葎草Humulus scandens ( Lour.) Merr.。
(13)桔梗科Campanulaceae (5種):狹葉沙參Adenophora gmelinii ( Spreng.) Fisch.、鋸 齒 沙 參Adenophora tricuspidata( Fisch. ex Roem. et Schult.) A. DC.、輪 葉 沙 參Adenophora tetraphylla ( Thunb.) Fisch.、薺 苨Adenophora trachelioides Maxim.、桔梗Platycodon grandiflorus (Jacq.) A. DC.。
(14)傘 形 科Umbelliferae (5種):硬 阿 魏Ferula bungeana Kitagawa、紅 柴 胡Bupleurum scorzonerifolium Willd.、香 芹Libanotis seseloides ( Fisch. et Mey. ex Turcz.) Turcz.、防 風Saposhnikovia divaricata ( Turcz.) Schischk.、珊 瑚 菜Glehnia littoralis Fr.Schmidt ex Miq.。
(15)大戟科Euphorbiaceae(4種):地錦Euphorbia humifusa Willd. ex Schlecht.、乳漿大戟Euphorbia esula Linn.、狼毒Euphorbia fischeriana Steud.、地構葉Speranskia tuberculata ( Bunge) Baill.。
(16)景 天 科Crassulaceae(4種):鈍 葉 瓦 松Orostachys malacophyllus ( Pall.) Fisch. 、瓦松Orostachys fimbriatus ( Turcz.)Berger、小 叢 紅 景 天Orostachys fimbriatus ( Turcz.) Berger、費 菜Sedum aizoon L.。
(17)茄科Solanaceae (4種):曼陀羅Darura stramonium L.、青杞Solanum septemLobum Bunge、龍葵Solanum nigrum L.、枸杞Lycium chincnse Mill.。
(18)堇菜科Violaceae(3種):紫花地丁V. philippica Cav.、蒙古堇菜Viola mongolica Franch.、早開堇菜Viola prionantha Bunge。
(19)錦 葵 科Malvaceae (3種):苘 麻Abutilon theophrasti Medicus、野西瓜苗Hibiscus trionum Linn.、冬葵Malva crispa Linn.。
(20)莧科Amaranthaceae (3種):反枝莧Amaranthus retroflexus L.、牛膝Achyranthes bidentata Blume、雞冠花Celosia cristata L.。
(21)石竹科Caryophyllaceae(3種):石竹Dianthus chinensis L.、蔓莖蠅子草(毛萼麥瓶草)Silene repens Patr.、瞿麥Dianthus superbus L.。
(22)旋 花 科Convolvulaceae(2種):田 旋 花Convolvulus arvensis Linn.、菟絲子Cuscuta chinensis Lam.。
(23)茜草科Rubiaceae(2種):茜草Rubia cordifolia Linn.、蓬子菜Galium verum Linn.。
(24)卷柏科Selaginellaceae (2種):中華卷柏Selaginella sinensis ( Desv.) Spring、卷 柏Selaginella tamariscina ( P. Beauv.)Spring。
(25)紫 草 科Boraginaceae (2種):砂 引 草Messerschmidia sibirica L.、鶴虱Lappula myosotis V. Wolf。
(26)十字花科Cruciferae(2種):垂果南芥Arabis pendula L.、薺Capsella bursa-pastoris (L.) Medic.。
(27)川續(xù)斷科Dipsacaceae(2種):華北藍盆花Scabiosa tschiliensis Grun.、窄葉藍盆花Scabiosa comosa Fisch.ex Roem.et Schult.。
(28)莎草科Cyperaceae(2種):水莎草Juncellus serotinus (Rottb.) C. B. Clarke、扁穗莎草Cyperus compressus Linn.。
(29)敗醬科Valerianaceae(2種):巖敗醬Patrinia rupestris (Pall.) Juss.、墓頭回Patrinia heterophylla Bunge。
(30)木賊科Equisetaceae(2種):問荊Equisetum arvense L.、節(jié)節(jié)草(節(jié)節(jié)木賊)Equisetum ramosissimum Desf.。
(31)鳶 尾 科Iridaceae(2種):馬 藺Iris lactea Pall. var.chinensis ( Fisch.) Koidz.、野鳶尾Iris dichotoma Pall.。
(32)遠 志 科Polygalaceae (2種):遠 志Polygala tenuifolia Willd.、卵葉遠志Polygala japonica Houtt. 。
(33)胡 頹 子 科Elaeagnaceae(2種):沙 棗Elaeagnus angustifolia Linn.、沙棘Hippophae rhamnoides Linn.。
(34)報春花科Primulaceae(2種):虎尾草(狼尾花)Lysimachia barystachys Bunge、北點地梅Androsace septentrionalis L.。
(35)柏科Cupressaceae Bartling(2種):圓柏Sabina chinensis (Linn.) Ant.、側柏Platycladus orientalis ( Linn.) Franco。
(36)槭 樹 科Aceraceae(2種):元 寶 槭Acer truncatum Bunge、梣葉槭(糖槭)Acer negundo Linn.。
(37)麻黃科Ephedraceae Dumortier(1種):草麻黃Ephedre sinica Stapf。
(38)蒺藜科Zygophyllaceae(1種):蒺藜Tribulus terrester L.。
(39)千屈菜科Lythraceae(1種):千屈菜Lythrum salicaria Linn.。
(40)楊 柳 科Salicaceae(1種):黃 柳Salix gordejevii Y. L.Chang et Skv.。
(41)白花丹科Plumbaginaceae (1種):二色補血草Limonium bicolor ( Bunge) Kuntze。
(42)牻牛兒苗科Geraniaceae(1種):牻牛兒苗Erodium stephanianum Willd.。
(43)杉葉藻科Hippuridaceae(1種):杉葉藻Hippuris vulgaris L.。
(44)葡 萄 科Vitaceae(1種):葎 葉 蛇 葡 萄 Ampelopsis humulifolia Bge.。
(45)馬鞭草科Verbenaceae(1種):荊條Vitex negundo Linn.var. heterophylla ( Franch.) Rehd.。
(46)夾 竹 桃 科Apocynaceae(1種):羅 布 麻Apocynum venetum Linn.。
(47)列 當 科Orobanchaceae(1種):列 當Orobanche coerulescens Steph.。
(48)澤 瀉 科Alismataceae(1種):澤 瀉Alisma plantagoaquatica Linn.。
(49)蘭 科Orchidaceae(1種):綬 草Spiranthes sinensis (Pers.) Ames。
(50)檉柳科Tamaricaceae(1種):檉柳Tamarix chinensis Lour.。
(51)紫葳科Bignoniaceae(1種):角蒿Incarvillea sinensis Lam.。
(52)瑞 香 科Thymelaeaceae(1種):草 瑞 香Diarthron linifolium Turcz.。
(53)衛(wèi)矛科Celastraceae(1種):白杜(絲綿木)Euonymus meaackii Rupr.。
(54)鼠李科Rhamnaceae(1種):酸棗Ziziphus jujuba Mill.var. Spinosa ( Bunge) Hu ex H. F. Chow。
(55)蕓香科Rutaceae(1種):北蕓香Haplophyllum dauricum( L.) G. Don,。
(56)車前科Plantaginaceae(1種):平車前Plantago depressa Willd.。
(57)鳳仙花科Balsaminaceae(1種):鳳仙花Impatiens balsamina L.
(58)榆科Ulmaceae(1種):黑彈樹Celtis bungeana Bl.。
(59)木犀科Oleaceae(1種):紫丁香Syringa oblata Lindl.。
(60)薯 蕷 科Dioscoreaceae(1種):穿 龍 薯 蕷Dioscorea nipponica Makino。
(61)亞麻科Linaceae(1種):野亞麻Linum stelleroides Planch.
(62)花藺科Butomaceae (1種):花藺Butomus umbellatus Linn.。
(63)忍冬科Caprifoliaceae(1種):忍冬Lonicera japonica Thunb.。
(64)杜 鵑 花 科Ericaceae(1種):照 山 白Rhododendron micranthum Turcz.。
(65)無 患 子 科Sapindaceae(1種):文 冠 果Xanthoceras sorbifolia Bunge,。
奈曼旗藥用植物種數(shù)菊科最多(41種),其次為豆科(26種)和薔薇科(19種),大科(含20種以上)2科種所占比例27.24%,較大科(含10-19種)4科種所占比例20.73%,中等科(含6-9種)3科種所占比例8.13%,寡科(含2-5種)27科種所占比例32.11%,單種科(僅含1種)29科種所占比例11.79%。
規(guī)模種植的藥材品種主要有黃芪、牛膝、沙棘等18種,種植面積29921畝。其中黃芪種植面積最大達5200畝、預計總產(chǎn)量1252t,牛膝種植面積次之為5000畝、預計總產(chǎn)量690t,主要藥材品種按種植面積依次排序為沙棘、北沙參、益母草、蒼術、款冬花、桔梗、丹參、甘草、黃芩、土木香、苦參、射干、牛蒡子、遠志、紫苑、瞿麥。
通過實地走訪奈曼旗蒙中藥材市場,調(diào)查10家醫(yī)院和藥店,共計調(diào)查54種藥材,其中地黃年銷售量最多;達636kg,次之為黃芪,年銷售量608kg。主要藥材品種按年銷售量依次排序為赤芍、益母草、甘草、防風、桔梗、柴胡、白芷、知母等。當?shù)胤N植的藥材有桔梗、苦參、遠志、黃芪、瞿麥、黃芩、丹參、北沙參、益母草、蒼術、甘草等。
此次中藥資源傳統(tǒng)知識調(diào)查獲得24個驗方,當?shù)刂兴巶鹘y(tǒng)知識利用情況見表1。
表1 奈曼旗傳統(tǒng)知識調(diào)查結果
奈曼旗自然資源豐富。蒙藥鼻祖-占布拉,道爾吉的故鄉(xiāng),可以說是蒙醫(yī)藥文化的發(fā)源地[5]。
通過“第四次全國中藥資源普查”初步摸清了奈曼旗藥用植物現(xiàn)狀,此次蒙中藥普查共計記錄246種藥用植物標本。因多種原因普查工作啟動較晚,早春植物標本幾乎沒有采到,奈曼旗藥用植物應該近400種。此次蒙中藥資源普查為今后奈曼旗中藥資源開發(fā)、利用、保護以及可持續(xù)發(fā)展提供科學依據(jù)。
建議:
(1)建立生態(tài)保護區(qū),加強對珍稀瀕危的野生植物物種和生態(tài)系統(tǒng)的保護。
(2)建設蒙中藥材產(chǎn)業(yè)化種植基地。采用“公司+示范基地+農(nóng)戶+訂單”的模式,由農(nóng)戶自己經(jīng)營,公司給予提供良種、技術指導培訓,市場銷售的支持下擴大種植面積。
(3)建設蒙中藥材交易市場 以清代蒙醫(yī)藥鼻祖占布拉道爾吉歷史文化為品牌,建設蒙中藥材原產(chǎn)地數(shù)字化交易中心。
(4)建設蒙中藥材科研及展望平臺 建設占布拉道爾吉蒙中藥材研究發(fā)展管理中心,舉辦占布拉道爾吉蒙醫(yī)蒙藥發(fā)展研討會,提高奈曼旗蒙中藥產(chǎn)業(yè)的理論體系和科技水平。