, , , ,
(1.貴州省黔東南州林業(yè)科學(xué)研究所, 貴州 凱里 556000;2.貴州省黔東南州農(nóng)業(yè)科學(xué)院, 貴州 凱里 556000)
飼料植物,泛指可直接放牧利用或采集、刈割加工后飼喂畜禽的各類(lèi)植物的枝葉、花、果實(shí)、種子及其副產(chǎn)品,包括草本、藤本及灌木和喬木等各類(lèi)型野生或栽培的植物。飼料植物含較高的蛋白質(zhì)、脂肪、微生物、礦物質(zhì)等,一些飼料植物還富含氨基酸、多糖等,特別是豆科飼料植物,其蛋白質(zhì)含量非常高,具有很高的價(jià)值。本文初步調(diào)查統(tǒng)計(jì)黔東南州飼料植物資源種類(lèi)、分布及生境等情況,對(duì)開(kāi)發(fā)飼料植物資源,優(yōu)化飼料結(jié)構(gòu),有效解決人畜爭(zhēng)糧、林牧爭(zhēng)地問(wèn)題,帶動(dòng)黔東南州生態(tài)養(yǎng)殖業(yè)的發(fā)展具有重要意義。
黔東南苗族侗族自治州(以下簡(jiǎn)稱黔東南)位于貴州省東南部,地處東經(jīng)107°17′20″~109°35′24″,北緯25°19′20″~27°31′40″之間,云貴高原東南向湘、桂丘陵過(guò)渡的斜坡地帶,海拔137~2 178.8 m,下轄15個(gè)縣,一個(gè)縣級(jí)市,總面積3.03萬(wàn)km2(占全國(guó)面積的0.3%,占貴州省面積的17.2%),是我國(guó)苗族侗族的最大聚居區(qū)。黔東南自治州地屬中亞熱帶季風(fēng)濕潤(rùn)氣候區(qū),具有冬無(wú)嚴(yán)寒、夏無(wú)酷暑、雨熱同季的特點(diǎn)。年平均氣溫14~18 ℃,最冷月(1月)平均氣溫5~8 ℃,最熱月(7月)平均氣溫24~28 ℃。由于地理位置和地勢(shì)的不同,各地氣溫有一定差異,總體趨勢(shì)是南部氣溫高于北部,東部氣溫高于西部。境內(nèi)年日照時(shí)數(shù)為1 068~1 296 h,無(wú)霜期270~330 d,降雨量1 000~1 500 mm,相對(duì)濕度為78%~84%。由于黔東南州優(yōu)越的自然環(huán)境使境內(nèi)植物種類(lèi)繁多,有熱帶、亞熱帶、暖溫帶和溫帶多種植物區(qū)系成分。
表2 黔東南州野生飼料植物名錄
學(xué)名 拉丁名 學(xué)名 拉丁名 石松Lycopodium japonicum Thunb.ex Murray貴州金絲桃Hypericum kouytchense Levl.翠云草Selaginella uncinata(Desv.)Spring豆瓣菜Nasturtium officinale R.Br.蕨Pteridium aquilinum var.latiusculum楓香樹(shù)Liquidambar formosana蜈蚣草Pteris vittata L.薺Capsella bursa-pastoris(Linn.)Medic.馬尾松Pinus massoniana Lamb.檵木Loropetalum chinense銀杏Ginkgo biloba L.海桐Pittosporum tobira (Thunb.)Ait.化香樹(shù)Platycarya strobilacea Sieb.et Zucc.白葉莓Rubus innominatus S.Moore胡桃Juglans regia扁核木Prinsepia utilis Royle垂柳Salix babylonica插田泡Rubus coreanus Miq.川榛Corylus heterophylla Fisch.var.sutchuenensis Franch.川莓Rubus setchuenensis Bureau et Franch.白櫟Quercus fabri Hance粗葉懸鉤子Rubus alceaefolius Poir.板栗Castanea mollissima Bl.峨眉薔薇Rosa omeiensis Rolfe f.omeiensis麻櫟Quercus acutissima Carruth.紅毛懸鉤子Rubus pinfaensis Levl. et Vant.錐栗Castanea henryi(Skan)Rehd.et Wils.紅泡刺藤Rubus niveus Thunb.樸樹(shù)Celtis sinensis Pers.火棘Pyracantha fortuneana (Maxim.) Li榆樹(shù)Ulmus pumila L.金櫻子Rosa laevigata Michx.楮Broussonetia kazinoki Sieb.龍芽草Agrimonia pilosa Ledeb.地果Ficus tikoua Bur.平枝栒子Cotoneaster horizontalis Dcne.構(gòu)樹(shù)Broussonetia papyrifera (Linn.)L’Hér.ex Vent.繅絲花Rosa roxburghii Tratt.桑樹(shù)Morus alba L.蛇莓Duchesnea indica(Andr.) Focke長(zhǎng)葉水麻Debregeasia longifolia (Burm.f.) Wedd.委陵菜Potentilla chinensis Ser.蕁麻Urtica fissa E.Pritz.小果薔薇Rosa cymosa Tratt.萹蓄Polygonum aviculare L.繡線菊Spiraea salicifolia杠板歸Polygonum perfoliatum L.野薔薇Rosa multiflora Thunb.何首烏Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson白茅Imperata cylindrica(L.) Beauv.金蕎麥Fagopyrum dibotrys(D.Don)H.Hara白羊草Bothriochloa ischaemum(L.) Keng蓼藍(lán)Polygonum tinctorium Ait.稗Echinochloa crusgalli(L.) Beauv.尼泊爾蓼Polygonum nepalense Meisn.斑茅Saccharum arundinaceum Retz.水蓼Polygonum hydropiper L.棒頭草Polypogon fugax Nees ex Steud.酸模Rumex acetosa L.臂形草Brachiaria eruciformis(J.E.Smith) Griseb.細(xì)柄野蕎麥Fagopyrum gracilipes(Hemsl.)Damm.ex Diels臭根子草Bothriochloa bladhii(Retz.)S.T.Blake
采取線路調(diào)查和定點(diǎn)調(diào)查相結(jié)合,對(duì)黔東南州十六縣市,特別是植物種質(zhì)資源豐富的自然保護(hù)區(qū)及森林公園進(jìn)行野外調(diào)查和標(biāo)本鑒定,查閱《貴州植物志》[1]《中國(guó)飼用植物》[2]《貴州飼用植物彩色圖譜》[3]《雷公山自然保護(hù)區(qū)科學(xué)考察集》[4]《黎平太平山自然保護(hù)區(qū)綜合科學(xué)考察集》[5]《南宮自然保護(hù)區(qū)科學(xué)考察集》[6]《老蛇沖自然保護(hù)區(qū)科學(xué)考察集》[7]等現(xiàn)有資料,對(duì)黔東南州野生飼料植物種類(lèi)、植物形態(tài)和分布等進(jìn)行研究分析。
根據(jù)初步調(diào)查統(tǒng)計(jì),黔東南州野生飼料植物有265種,隸屬55科208屬。其中,種類(lèi)數(shù)量占優(yōu)的科有蓼科4屬10種;百合科2屬18種;薔薇科9屬18種;豆科29屬36種;菊科25屬32種;禾本科57屬70種。上述6個(gè)優(yōu)勢(shì)科共124屬181種,各占總科屬種的9.1%、59.6%、68.3%;其他科共有50科84屬85種。表明,黔東南州的飼用植物種類(lèi)趨向在少數(shù)幾個(gè)科內(nèi)。具體見(jiàn)表1、表2。
表1 黔東南州野生飼料植物科屬種調(diào)查統(tǒng)計(jì)
類(lèi)型科名(拉丁名)屬數(shù)種數(shù)優(yōu)勢(shì)科蓼科(Polygonaceae)410百合科(Liliaceae)218薔薇科(Rosaceae)918豆科(Leguminosae)2936菊科(Compositae)2532禾本科(Gramineae)5770其他科(共50科)8485
續(xù)表2
學(xué)名 拉丁名 學(xué)名 拉丁名 香蓼Polygonum viscosum Buch.-Ham.ex D.Don淡竹葉Lophatherum gracile馬齒莧Portulaca oleracea L.荻Triarrhena sacchariflora(Maxim.)Nakai 落葵薯Anredera cordifolia(Tenore)Steenis短葉黍Panicum brevifolium L.繁縷Stellaria media(L.)Cyr.拂子茅Calamagrostis epigeios(L.)Roth地膚Kochia scoparia(L.)Schrad.莩草Setaria chondrachne(Steud.)Honda藜Chenopodium album L.甘蔗Saccharum officinarum Linn.莧Amaranthus tricolor弓果黍Cyrtococcum patens(L.)A.Camus蓮子草Alternanthera sessilis(L.)DC.狗尾草Setaria viridis(L.) Beauv.香葉子Lindera fragrans Oliv.狗牙根Cynodon dactylon(L.)Pers.樟Cinnamomum camphora(L.) presl光頭稗Echinochloa colonum(L.) Link揚(yáng)子毛茛Ranunculus sieboldii Miq.旱茅Eremopogon delavayi(Hack.)A.Camus 南天竹Nandina domestica Thunb.黑麥草Lolium perenne L.虎尾草Chloris virgata Sw.野黍Eriochloa villosa(Thunb.)Kunth畫(huà)眉草Eragrostis pilosa(L.) Beauv.野燕麥Avena fatua L.黃背草Themeda japonica(Willd.)Tanaka 油芒Eccoilopus cotulifer(Thunb.)A.Camus 蟣子草Leptochloa panicea(Retz.) Ohwi早熟禾Poa annua L.假稻Leersia japonica(Makino) Honda竹節(jié)草Chrysopogon aciculatus(Retz.)Trin.假儉草Eremochloa ophiuroides(Munro) Hack.竹葉草Oplismenus compositus(L.)Beauv.菅Themeda villosa(Poir.)A.Camus棕色狗尾草Setaria palmifolia(Koen.)Stapf剪股穎Agrostis matsumurae Hack.ex Honda粽葉蘆Thysanolaena maxima箭竹Fargesia spathacea Franch.益母草Leonurus artemisia(Laur.)S.Y.Hu金發(fā)草Pogonatherum paniceum(Lam.)Hack.假酸漿Nicandra physalodes(Linn.)Gaertn.金茅Eulalia speciosa(Debeaux) Kuntze酸漿Physalis alkekengi L.金色狗尾草Setaria glauca(L.)Beauv.阿拉伯婆婆納Veronica persica Poir.金絲草Pogonatherum crinitum(Thunb.)Kunth來(lái)江藤Brandisia hancei Hook.f.藎草Arthraxon hispidus(Thunb.)Makino平車(chē)前Plantago depressa Willd.看麥娘Alopecurus aequalis Sobol.忍冬Lonicera japonica Thunb.狼尾草Pennisetum alopecuroides(L.)Spreng.煙管莢蒾Viburnum utile Hemsl.類(lèi)蘆Neyraudia reynaudiana蒼耳Xanthium sibiricum Patrin ex Widder蘆葦Phragmites australis(Cav.)Trin.ex Steud.刺兒菜Cirsium setosum(Willd.) MB.蘆竹Arundo donax大丁草Gerbera anandria(L.)Sch.-Bip.亂子草Muhlenbergia hugelii Trin.大薊Cirsium japonicum Fisch.ex DC.馬唐Digitaria sanguinalis(L.)Scop.大籽蒿Artemisia sieversiana Ehrhart ex Willd.芒Miscanthus sinensis Anderss.飛廉Carduus nutans L.毛竹Phyllostachys edulis(Carrière) J.Houz.鬼針草Bidens pilosa L.擬金茅Eulaliopsis binata(Retz.) C. E. Hubb.黃鵪菜Youngia japonica牛筋草Eleusine indica(L.)Gaertn.火絨草Leontopodium leontopodioides(Willd.)Beauv.千金子Leptochloa chinensis (L.) Nees菊芋Helianthus tuberosus L.求米草Oplismenus undulatifolius(Arduino) Beauv.苦苣菜Sonchus oleraceus L.雀稗Paspalum thunbergii Kunth ex steud.苦荬菜Ixeris polycephala Cass.雀麥Bromus japonicus Thunb.ex Murr.鱧腸Eclipta prostrata L.三毛草Trisetum bifidum(Thunb.) Ohwi裂葉馬蘭Kalimeris incisa(Fisch.) DC.石芒草Arundinella nepalensis Trin.馬蘭Kalimeris indica(L.)Sch.-Bip.鼠尾粟Sporobolus fertilis(Steud.)W.D.Clayt.泥胡菜Hemistepta lyrata(Bunge) Bunge雙花草Dichanthium annulatum(Forssk.)Stapf牛膝菊Galinsoga parviflora Cav.甜根子草Saccharum spontaneum L.蒲兒根Sinosenecio oldhamianus(Maxim.)B.Nord.筒軸茅Rottboellia exaltata L.f. 蒲公英Taraxacum mongolicum Hand.-Mazz.葦狀羊茅Festuca arundinacea Schreb.千里光Senecio scandens Buch.-Ham.ex D.Don細(xì)柄草Capillipedium parviflorum(R.Br.)Stapf.青蒿Artemisia carvifolia象草Pennisetum purpureum Schum.清明菜Anaphalis flavescens Hand.-Mazz.鴨茅Dactylis glomerata L.三脈紫菀Aster ageratoides Turcz.鴨嘴草Ischaemum aristatum L.var.glaucum (Honda)T.Koyama下田菊Adenostemma lavenia(L.)O.Kuntze沿溝草Catabrosa aquatica(L.) Beauv.腺梗豨薟Siegesbeckia pubescens Makino野古草Arundinella anomala Steud. 小蓬草Conyza canadensis(L.)Cronq.
續(xù)表2
學(xué)名 拉丁名 學(xué)名 拉丁名 野青茅Deyeuxia arundinacea(L.) Beauv.旋覆花Inula japonica Thunb.野菊Dendranthema indicum(L.)Des Moul. 黃背草Themeda japonica(Willd.)Tanaka 野茼蒿Crassocephalum crepidioides(Benth.)S.Moore蟣子草Leptochloa panicea(Retz.)Ohwi一年蓬Erigeron annuus(L.)Pers.假稻Leersia japonica(Makino)Honda暗色菝葜Smilax lanceifolia var.opaca A.DC.假儉草Eremochloa ophiuroides(Munro) Hack.菝葜Styrax japonicus Sieb.et Zucc.菅Themeda villosa(Poir.)A.Camus抱莖菝葜Smilax ocreata剪股穎Agrostis matsumurae Hack.ex Honda黑果菝葜Smilax glaucochina箭竹Fargesia spathacea Franch.馬甲菝葜Smilax lanceifolia金發(fā)草Pogonatherum paniceum(Lam.)Hack.密刺菝葜Smilax densibarbata金茅Eulalia speciosa(Debeaux)Kuntze牛尾菜Smilax riparia金色狗尾草Setaria glauca(L.)Beauv.平滑菝葜Smilax darrisii金絲草Pogonatherum crinitum(Thunb.)Kunth鞘柄菝葜Smilax stans藎草Arthraxon hispidus(Thunb.)Makino青城菝葜Smilax tsinchengshanensis看麥娘Alopecurus aequalis Sobol.柔毛菝葜Smilax chingii狼尾草Pennisetum alopecuroides(L.)Spreng.土茯苓Smilax glabra類(lèi)蘆Neyraudia reynaudiana無(wú)刺菝葜Smilax mairei蘆葦Phragmites australis(Cav.)Trin.ex Steud.西南菝葜Smilax bockii蘆竹Arundo donax小葉菝葜Smilax microphylla亂子草Muhlenbergia hugelii Trin.長(zhǎng)托菝葜Smilax ferox馬唐Digitaria sanguinalis(L.)Scop.折枝菝葜Smilax lanceifolia var.elongata Wang et Tang芒Miscanthus sinensis Anderss.沿階草Ophiopogon bodinieri毛竹Phyllostachys edulis(Carrière)J.Houz.節(jié)節(jié)草Commelina diffusa Burm. f.擬金茅Eulaliopsis binata(Retz.)C.E.Hubb.白茅Imperata cylindrica(L.)Beauv.牛筋草Eleusine indica(L.)Gaertn.白羊草Bothriochloa ischaemum(L.) Keng千金子Leptochloa chinensis(L.)Nees稗Echinochloa crusgalli(L.)Beauv.求米草Oplismenus undulatifolius(Arduino)Beauv.斑茅Saccharum arundinaceum Retz.雀稗Paspalum thunbergii Kunth ex steud.棒頭草Polypogon fugax Nees ex Steud.雀麥Bromus japonicus Thunb.ex Murr.臂形草Brachiaria eruciformis(J.E.Smith)Griseb.三毛草Trisetum bifidum(Thunb.)Ohwi臭根子草Bothriochloa bladhii(Retz.)S.T.Blake石芒草Arundinella nepalensis Trin.淡竹葉Lophatherum gracile鼠尾粟Sporobolus fertilis(Steud.)W.D.Clayt.荻Triarrhena sacchariflora(Maxim.) Nakai 雙花草Dichanthium annulatum(Forssk.)Stapf短葉黍Panicum brevifolium L.甜根子草Saccharum spontaneum L.拂子茅Calamagrostis epigeios(L.) Roth筒軸茅Rottboellia exaltata L.f. 莩草Setaria chondrachne(Steud.)Honda葦狀羊茅Festuca arundinacea Schreb.甘蔗Saccharum officinarum Linn.細(xì)柄草Capillipedium parviflorum(R.Br.)Stapf.弓果黍Cyrtococcum patens(L.)A.Camus象草Pennisetum purpureum Schum.狗尾草Setaria viridis(L.)Beauv.鴨茅Dactylis glomerata L.狗牙根Cynodon dactylon(L.) Pers.鴨嘴草Ischaemum aristatum var.glaucum光頭稗Echinochloa colonum(L.)Link沿溝草Catabrosa aquatica(L.)Beauv.旱茅Eremopogon delavayi(Hack.)A.Camus 野古草Arundinella anomala Steud.黑麥草Lolium perenne L.野青茅Deyeuxia arundinacea(L.)Beauv.虎尾草Chloris virgata Sw.野黍Eriochloa villosa(Thunb.)Kunth畫(huà)眉草Eragrostis pilosa(L.)Beauv.野燕麥Avena fatua L.油芒Eccoilopus cotulifer(Thunb.)A.Camus 棕色狗尾草Setaria palmifolia (Koen.) Stapf早熟禾Poa annua L.粽葉蘆Thysanolaena maxima竹節(jié)草Chrysopogon aciculatus(Retz.)Trin.芭蕉Musa basjoo竹葉草Oplismenus compositus(L.)Beauv.
從植物類(lèi)群看(見(jiàn)表3),黔東南州55科208屬265種飼料植物中,蕨類(lèi)植物有4科4屬4種,裸子植物為2科2屬2種,絕大多數(shù)為被子植物,有49科202屬259種,分別占總科屬種的90.9%、98.1%、97.7%;從生長(zhǎng)型看(見(jiàn)表4),喬木13科19屬21種,分別占總科屬種的23.6%、9.1%、7.9%;灌木23科41屬68種,分別占總科屬種的41.8%、19.7%、25.7%;藤本植物6科11屬11種,分別占總科屬種的10.9%、5.3%、4.2%;草本27科137屬166種,分別占總科屬種的49.1%、65.9%、62.6%。表明,黔東南州飼料植物主要為被子植物,類(lèi)群種類(lèi)最多的是草本飼料植物,其次是灌木類(lèi)飼料植物,喬木類(lèi)飼料植物也較多分布,藤本類(lèi)飼料植物數(shù)量最少。
表3 貴州省黔東南州飼料植物類(lèi)群分布統(tǒng)計(jì)
植物類(lèi)群科數(shù)量屬數(shù)量種數(shù)量蕨類(lèi)植物444裸子植物222被子植物49202259
表4 貴州省黔東南州飼料植物形態(tài)分布統(tǒng)計(jì)
植物形態(tài)科數(shù)量屬數(shù)量種數(shù)量喬木131921灌木234168藤本61111草本26136165
注:部分科屬重復(fù)統(tǒng)計(jì)。
調(diào)查統(tǒng)計(jì)的黔東南265種飼料植物中,何首烏、萹蓄、火棘、繅絲花、刺槐、白三葉、葛、野豌豆、千里光、蒿、蒿、芒、荻、藎草、早熟禾、構(gòu)樹(shù)、桑、柳、馬尾松等,本次調(diào)查記錄的大部分植物在全州各縣均有分布;分布面較窄的細(xì)柄野蕎麥、峨眉薔薇、平枝栒子、蒲兒根、箭竹等7種,僅雷公山見(jiàn)分布;各縣少數(shù)分布的:扁核木分布于麻江、丹寨、凱里、施秉;香葉子分布于劍河、榕江、從江;人工引種栽培的種有紫花苜蓿、象草、蕹菜、銀杏、黑麥草、紫云英、甘蔗、板栗、海桐、菊芋等。
分布形式多以零星散點(diǎn)為主,為山坡、草地、河溝、路旁、荒野、林間、林緣、灌叢等生境多樣性,在人跡罕至的自然保護(hù)區(qū)、森山老林,植物種類(lèi)尤為豐富。
黔東南的氣候?qū)賮啛釒駶?rùn)氣候,多為山地,土層肥厚,保水條件好,宜于樹(shù)木生長(zhǎng),海拔最低137 m,最高2 178 m,立體氣候明顯。復(fù)雜多變的巖形地貌、小氣候類(lèi)型、垂直地帶性變化及得天獨(dú)厚的自然條件,使黔東南植物資源有亞熱帶、暖溫帶和溫帶植物成分,單種科、單種屬、少種屬比例大,具有多樣性特點(diǎn),也孕育了豐富的飼料植物種質(zhì)資源。經(jīng)過(guò)調(diào)查研究統(tǒng)計(jì),黔東南州飼料植物種類(lèi)有55科208屬265種,為當(dāng)?shù)仫暳现参锏难芯亢烷_(kāi)發(fā)利用提供野生資源基礎(chǔ)。
飼料植物的質(zhì)量不僅與本身營(yíng)養(yǎng)特性有關(guān),還與加工保存、利用形式等方面密切相關(guān)。野生飼料植物有喬木、灌木、藤本、草本等多種植物類(lèi)型,喬木、灌木主要利用部位為春夏嫩枝葉或秋冬落葉,藤本、草本的利用部分多為嫩莖葉,少數(shù)為根塊或塊莖。黔東南分布有的作為傳統(tǒng)重要牧草的禾本科有葦狀羊茅、鴨茅、扁穗雀麥、雀稗、馬唐等20余種,葉量占50%以上,適口性好且營(yíng)養(yǎng)價(jià)值高;豆科飼料植物,如百脈根、葛、白三葉、山螞蝗等蛋白質(zhì)含量高達(dá)25%以上,是蛋白飼料很好的補(bǔ)充,可根據(jù)需要在青綠期刈割作青綠飼料、青干草或放牧利用,也可制作青貯飼料。作為新型飼料植物利用的木本植物,如桑、槐、構(gòu)樹(shù)、馬尾松等,以及具有藥用功能的飼料植物,如何首烏、蒲公英、大薊、蒿等是今后挖掘的重要資源,也將在飼料原料供給及功能性飼料開(kāi)發(fā)應(yīng)用上發(fā)揮巨大作用。
本次調(diào)查統(tǒng)計(jì)的265種飼料植物,目前,除了部分人工栽培種如象草、黑麥草、紫花苜蓿得到推廣利用外,其他營(yíng)養(yǎng)價(jià)值高的飼料植物,如松針、葛、葦狀羊茅、鴨茅、扁穗雀麥等青綠期長(zhǎng)、營(yíng)養(yǎng)豐富的牧草并沒(méi)有得到充分利用,應(yīng)加大開(kāi)發(fā)應(yīng)用力度,并進(jìn)一步實(shí)施野生飼料植物資源調(diào)查、飼用價(jià)值、野生家種馴化、良種牧草培育、高產(chǎn)種植技術(shù)、藥食兩用飼料開(kāi)發(fā)、畜禽飼養(yǎng)效果等一系列研究,使有限野生飼料植物資源得到可持續(xù)增值利用。